مسجد جامع در معماری دوره اسلامی ایران به مسجدی گفته می‌شده که در هر شهر برای گردهمایی مردم احداث می شده  و نمازهای مهم مانند نماز جمعه و نماز عید در آن اقامه می‌شده‌است

مسجد جامع عبادتگاه مسلمانان، مکان گردهمایی‌های سیاسی، اجتماعی و آموزشی آن‌ها و مرکزی برای برگزاری مراسم‌های مذهبی است.

جامع در لغت به معنای پیوستن اجزا و گرد آمدن است. ترکیب دو واژه ی مسجد و جامع به صورت «المسجد الجامع» یعنی مسجدی که برای برگزاری نماز و به ویژه نماز جمعه در نظر گرفته شده‌است

در ایران به مسجد جامع، مسجد جمعه و مسجد آدینه هم گفته می‌شود. می‌توان گفت که تمام شهرهای ایران، مسجدی با نام مسجد جامع دارند

یکی از عوامل سه‌گانه در شهرهای اسلامی مسجد جامع است. مسجد جامع، گاه مقر حکومت و پیونددهنده‌ی مذهب با حکومت بوده است؛ مانند مسجدهایی که دارالاماره بوده‌اند یا ارگ تبریز که به‌صورت مسجد ساخته ولی مدتی بعد مرکز حکومت شد.

در مرحله اول یعنی در ابتدای ظهور اسلام مسجد صورتی ساده داشت. در مرحله‌ی دوم، یعنی در عهد بنی‌امیه، مسجد و قدرت امپراتوری هم‌بستگی نزدیکی پیدا کردند. بین مسجد و دارالاماره فاصله‌ی اندکی بود و دربسیاری موارد ازطریق ارتباطی سرپوشیده دو بنا به یکدیگر مرتبط می‌شدند.

در مرحله‌ی سوم، یعنی در زمان خلافت عباسیان و حین شکل‌گیری امپراتوری اسلامی، به‌تدریج مسجد و قدرت سیاسی حکومتی از یکدیگر جدا شدند و مسجد جامع، یعنی مکان اصلی اجتماعات مردمی، به‌کلی خود را از حکومت جدا می‌کند.

در مرحله‌ی چهارم که از قرن ششم آغاز شد، در شکل و توزیع مسجدها دگرگونی‌های بنیادی داده شد. مسجد جامع و دیگر مسجدها، بیش‌ازآنکه محلی برای عبادت باشند، مکانی جهت خودنمائی حکومت‌ها می‌گردند.

از قرن هفتم خانقاه ها در کنار مساجد مهم از جمله مسجدجامع پدیدار گشت و سلوک و عرفان به اوج خود رسید که در منطقه رستاق،  عزآباد و  بندرآباد دارای خانقاه بودند

صفویان با بنای مساجد به‌منزله پایگاهی دینی که متکفل ترویج مبانی اعتقادی و فقهی شیعه در جامعه است و بازسازی زیارتگاه‌ها و امامزاده‌های شیعی توانستند که هم در نهادینه‌سازی و گسترش شیعه در جامعه ایران اقدام کنند و هم در گسترش مساجد و بناهای مذهبی بکوشند.

در زمان شاه اسماعیل صفوی شعار شیعه شدن حکومت و آگاهی رسانی به مردم برای تغییر وضعیت مذهبی در کشور از طریق رسانه عمومی آن زمان، مساجد جامع، صورت می گرفت

پدر شیخ بهایی )م۱۰۳۱ق.(، از عالمان بزرگی بود که در سلطنت شاه طهماسب در برگزاری نماز جمعه اهتمام زیادی داشت و گزاردن آن را در جامعه عصر صفوی شایع گردانید

در روستاهای عصر صفوی و به فاصله حداقل دو فرسنگی (۱۲ کیلومتر ) یک مسجد جامع وجود داشت که این مسجد هم  امام جمعه داشت و هم یک خطیب که سخنران قبل از خطبه ها به حساب می آمد

در منطقه ما (رستاق قدیم ) به ترتیب مساجد جامع ابرند آباد ، اشکذر ، عزآباد و محمد آباد  و… تقریبا به فاصله دو فرسنگی مساجد جامع قرار داشته است که در رستاق مسجد جامع عزآباد به علت رونق فرهنگی ، مذهبی ، اقتصادی و تاریخی آن از اهمیت ویژه ای برخوردار بود و در این مسجد تا ۱۵۰ سال قبل نماز جمعه اقامه می شده و آخرین امام جمعه آن با نام حجت الاسلام امام جمعه ای در دالان ورودی مسجد دفن است (تاریخ شفاهی )

این مسجد به علت هجوم شن های روان و پر شدن خانه های محلات اطراف همچون محله مسجد جامع ، محله کوچه تاریک ، محله توده عزآباد عملا  از آبادی فاصله گرفته است هرچند اهالی در ادوار مختلف برای مرمت و نگهداری آن تلاش کرده اندو اخیرا به همت گروه مردم نهاد خرد اسفنجرد از موسسات حامی میراث فرهنگی بزرگترین کار مرمتی شامل تخلیه  صحن و شبستان ها و اطراف مسجد از شن های روان صورت گرفت

ایرج افشار تاریخ نویس معاصر در معرفی آن چنین می نویسد: مسجدی است نسبتاً بزرگ ، که ریگ آن را محاصرکرده است مناری دارد که درگلوئی دارای مقرنس کاری است و سبک ساختمان از عصر صفویه حکایت دارد.

درب ورودی آن کنده کاری آلت سازی شده است وی می افزاید از عبارت وقف قرانی که از خراب مسجد جامع عزآباد دیدم ، معلوم شدکه مسجد آنجا به مسجد خواجه علی مرسوم بوده است و در درون مسجد زیلویی وجود دارد که تاریخی ۴۰۰ ساله دارد.

مسجد دارای گرم خانه ، صحن وشبستان زمستانی و ایوان و مناره می باشد در تواریخ یزد از مناره مسجد جامع بعنوان علامت ویژه این روستا نام برده شده است. این مناره که دوازده متر از سطح زمین ارتفاع دارد تمامی ازخشت ساخته شده و بعنوان سومین منار جنبیان یزد در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

در این مسجد قرآن های نفیس و خطی با حاشیه زرکوب نیز وجود داشته که چند جلد آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و کتابخانه  وزیری یزد نگهداری می شود.

هرچند قدمت این مسجد نیز به درستی مشخص نیست و سبک بنا ی آن یک کپی بردای از مسجد جامع فهرج (قدیمی ترین مسجد یزد ) است ولی سقف های بلند شبستان و کنده کاری های محراب گرمخانه حکایت از قدمت بیشتر این بنا دارد .

ولی آنچه مسلم است مسجد جامع عزآباد از توسعه مسجد کوچکتری که شاید همان مسجد خواجه علی مورد اشاره آقای ایرج افشار باشد شکل گرفته است  اخیر آثار دیوارهای قطوری در قسمت زیرین گرمخانه و در حاشیه پی های فعلی دیده شده است که حکایت از وجود مسجد کوچکتری در زیر این بنا دارد ولی درخواست های مکرر دوستداران میراث فرهنگی برای اجرای طرح پژوهشی دراین زمینه به جائی نرسیده است .

زنده یاد حجت الاسلام رکن الدینی همواره از اهمیت و قداست مسجد جامع عزآباد و شخصیت هایی که در این مسجد به عنوان واعظ ، خطیب ، امام جماعت ، موذن و …در ادوار تاریخی انجام وظیفه می کردند سخن می گفت و یکی از  آرزوهایش نماز گزاردن در محراب شبستان این مسجد بود که در زمان حیات ایشان در زیر خروارها خاک قرار داشت و هم اکنون از خاک تخلیه شده است ( نقل شفاهی )

یکی از بناهای میراث فرهنگی نقل می کرد وقتی پشت با م مسجد جامع عزآباد را تعمیر می کردیم فاصله بین دو سقف که ما اصطلاحا آن را “کونو” می گویم فرور یخت و داخل آن پر بود از اوراق قرانی آن ها را بیرون آوردیم و سقف را مرمت کردیم ولی هنوز کارمان تمام نشده بود که سقف فرو ریخت این کار برای چند نوبت تکرار شد یکی از اهالی گفت قران را برگردانید سقف خراب نمی شود وقتی اوراق قرانی را سرجایش گذاشتیم دیگر سقف فرو نریخت

این مسجد و حسینیه توده عزآباد از جمله اماکنی است که افراد زیادی ( اعم از نسل حاضر و گذشتگان ) رفت آمد هاله ی نور را در آن به چشم خود دیده اند (نقل شفاهی )

گفتنی است عزآباد از قدیمی ترین روستاهای منطقه رستاق است که تا قبل از خشک شدن قنات از رونق اقتصادی ، کشاورزی ، تجاری برخوردار بود و به نقل تاریخ موطن علما، فضلا ،سادات حسینی صحیح النسب است و در همه تواریخ مکتوب یزد به این موارد اشاره شده است .

آیا به نظر شما برگزاری نماز جمعه در این مکان یک ضرورت نیست ؟!!!

مردم رستاق به ویژه بزرگوارانی که برای نسل حاضر و آینده تصمیم می گیرند چقدر با تاریخ رستاق آشنا هستند ؟!!

به قلم محمدرضا قانع ۱۹ آبان ماه ۱۴۰۴