گنبد، یکی از برجسته ترین نمادهای معماری ایرانی است که شیوه ساختی متمایز از مکاتیب غربی دارد.  در اینجا گونه ای خاص از گنبدها مورد بررسی قرار می گیرندکه دارای ارزش جامعه شناختی در روستاهای ناحیه کویر می باشند.

گنبدهای کشاورزی که در گویش بعضی از مناطق با نام “گمبه” نیز شناخته می شوند، عمارت های مدور از خشت خام و گل هستندکه به شکل بناهایی منفرد در جای جای زمین های کشاورزی به چشم می خورند. این سازه های تاریخی آبی با مصالحی بوم آورد و سازگار با محیط زیست ساخته می شدند.

این بناهای مهندسی سالهاست به رغم کم توجهی و بی مهری هنوز پابرجا ایستاده اند. این سازه های خشتی که در ارتباط با آب و کشاورزی شکل گرفته اند، نقش ارزنده ای در زندگی کشاورزان داشته اند و از نمودهای همکاری در کشاوزی می باشند.

به غیر از گنبدها، سازه های گلین دو طبقه دیگری به نام هشت دری نیز که عملکردی مشابه گنبدها داشته اند، در میان زمین های کشاورزی قرار دارند. هشت دری ها همان گنبدها هستند که سازه ای هشت ضلعی که در هر ضلع دارای گشودگی است در طبقه بالایی آنها وجود دارد که سقفی گنبدی دارد و پلکانی گرد،گلین و بی آرایش به طبقه بالایی آن راه دارد.

گنبدها زمانی محل دیده بانی و استراحت و اقامت کشاورزان بوده اند. همیشه گروهی از کشاورزان باهم از این سازه ها استفاده می کردند و هربار که نوبت آبیاری هر شخص به پایان می رسید به شخص دیگری که در گنبد حضور داشت رسیدن نوبتش را اطلاع رسانی می کرد بدین شکل که در گنبد همیشه ۲ نفر حضور داشته اند. گنبدها سازه هایی چهارفصل هستند که دارای کاربردهای متنوعی بوده اند. افراد شب ها را بر پشت بام گنبد می خوابیده اند. جلو گنبد کاربرد بهاره و پاییزه داشته است و در تعدادی از گنبدها یک اتاق دیگر در داخل گنبد  وجود داشته که دارای کارکرد زمستانه بوده است. با رسیدن زمستان با چادرشب پرده ای بر سردر آن آویزان می شد تا از نفوذ باد سرد زمستان به داخل آن جلوگیری کند. در بالای سردر آن میخی بود که چادرشب به آن متصل می شد. تابستان را کشاورزان در طبقه بالای گنبد ها و هشت دری ها به سر می بردند. هشت دری ها با توجه به احاطه کاملی که به کشتخوان داشتند محل نظارت دشتبان ها نیز بوده اند. هشت دری ها که در مناطقی از یزد به آنها اتاق دشتبان، گمبه، برج میان صحرا و انبارک نیز می گویند به شکل قلعه های دو طبقه و کوچکی هستند که با طاق های ضربی ساخته می شدند و کارکردهای مختلفی چون امکان نگهبانی از مزرعه و محصول، استراحتگاهی برای میراب و توزیع کنندگان آب، انباری برای نگهداری وسایل کشاورزان را داشته اند. امروزه هشت دری ها تنها در تعدادی از روستاها مشاهده می شوند و ساکنین قدیمی این روستاها چیزی از این سازه ها به خاطر نمی آروند.

در روستای قاسم آباد دشتبان ها از طبقه بالای گنبد برای نگهبانی از دشت استفاده می کردند. در آن زمانی که ساختمان های چند طبقه این منطقه را در محاصره خود در نیاورده بودند مساحت وسیعی از زمین های کشاورزی از طبقه بالایی گنبد قابل نظاره و نگهبانی بودند. گنبدها را معمولا در مجاورت شاهجوب ها و گاه در مجاورت محل های تقسیم آب می ساخته اند و حتی در مواردی آب از میان آنها نیز می گذشته است.

گنبدها را افراد خیر با هدف کمک به معیشت کشاورزی می ساخته اند. هریک ازگنبدهای متعدد با یک نام شناخته می شده اند که به عنوان مثال در روستای عزآباد با نام شخص سازنده یا مکان قرارگیری آن گنبد نامگذاری می شدند. در روستای قاسم آباد گنبدها (در گویش محلی این خطه گمبه نامیده می شوند) با نام شخص سازنده آنها نامگذاری می شدند. تعدادی از گنبدها دوطرفه بوده اند بدین معنی که امکان نشستن در دو سو را داشته اند که از آن جمله می توان به گنبد نوشیروان و خدارحمی در روستای قاسم آباد نام برد.

البته گنبدها گاهی نه صرفا با اهداف خیرخواهانه که توسط مالکین بخشی از زمین های کشاورزی ساخته می شد تا بتوانند به واسطه آنها نظارت دقیق تری بر توزیع آب و محصولات کشاورزی داشته باشند. گروهی از گنبدها وقف بوده اند مانند گنبد کمال در عزآباد رستاق که یک گنبد سبوکشی بوده و شش دانگ آن وقف بوده است. از جمله گنبدهای وقفی دیگر می توان از گنبد قنبری عزآباد نام برد. تعدادی از گنبدها نیز وقفیاتی داشته اند که به مصرف هزینه کرد آنها می رسیده است. امروزه از گنبدها، مخروبه هایی به جای مانده اند که نشان از فرهنگ آبیاری و کشاورزی مردم دیار کویر دارند. سازه هایی که پناه دشتبان و جیغون و سبوکش و میراب و … در برابر گرمای سوزان کویر بوده اند و امروز برای پا برجا ایستادن یاری ما را می طلبند.

نوشته : سرکارخانم خانم الهام راعی عزابادی مشاور علمی مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آب